Stj. Psikolog Elif Yaren UYSAL
- Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Nedir ?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), beyindeki bazı kimyasal maddelerin işleyişindeki farklılıklar nedeniyle oluşan, çocukluk çağında başlayıp etkileri tüm yaşam boyunca görülebilen nörobiyolojik/nöropsikiyatrik bir rahatsızlıktır. Bu durum, sadece çocukları değil, gençleri ve yetişkinleri de etkileyebilir. Toplumdaki DEHB yaygınlığı yaklaşık olarak çocuklukta %8 , ergenlikte %6 ve erişkinlikte %4 olarak bildirilmektedir, çocuklukta başlayıp %60-70 oranında, yetişkinlikte de devam edebilmektedir.
- Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Belirtileri Nelerdir ?
DEHB belirtileri yaşa, cinsiyete ve bireysel farklılıklara göre değişim gösterebilmektedir. DEHB’ nin temel belirtileri ‘Dikkat Eksikliği’ , ‘Hiperaktivite’ ve ‘Dürtüsel Davranışlar (Dürtüsellik) ’ olmak üzere 3 kategoriye ayrılmaktadır.
Dikkat Eksikliği Belirtileri
- Odaklanmakta zorluk çekmek
- Dikkatini sürdürememek
- Görevleri tamamlamakta zorlanma
- Detayları gözden kaçırmak
- Eşyaları sık sık kaybetmek
Hiperaktivite Belirtileri
- Sessizce durmakta zorlanmak
- Otururken bile ellerin ve ayakların kıpır kıpır olması
- Hızlı konuşmak – kelimeleri yanlış söylemek ve cümleleri birbirine bağlayamamak
- Soru daha tamamlanmadan cevaplamaya çalışma
- Sıra beklerken ya da beklemeyi gerektiren başka işlerde sorun yaşamak
Dürtüsellik Belirtileri
- İsteklerin hemen karşılanmasını istemek, dayatmak
- Sıra bekleyememek
- Tepkileri kontrol edememek
- Kendini frenlemekte zorluk, düşünmeden tepki verme
- Davranışlarının sonuçlarını düşünmeden hareket etmek – tehlikeli durumlarda risk alma eğiliminde olmak
- Dürtüsellik Nedir ?
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu belirtilerinden biri olan dürtüsellik; temel anlamda kişinin davranışlarına limit koymada problem yaşamasıdır. Dürtüsel olan kişiler isteklerini gerçekleştirmek konusunda sabırsızdırlar. Kısa dönemde az yarar sağlayacak bir durumun uzun dönemde daha fazla yarar sağlayacak bir duruma tercih edilmesi söz konusudur.
Dürtüsel olan kişiler isteklerini gerçekleştirmek konusunda sabırsızdırlar. Sonucu düşünmeden hareket ederler. Mantıklı olup olmadığını düşünmez, sadece keyif aldığı şeyleri devam ettirmek isterler.
- Dürtüsellik Neden Olur ?
Prefrontal korteks olarak adlandırılan beynin ön bölgesinde ortaya çıkan çeşitli fonksiyon ya da gelişim bozuklukları dürtü bozukluklarının en önemli nedenlerinden birisi olarak göze çarpar. Dürtüsellikte rol oynayan nörokimyasal maddeleri tanımak faydalı olabilir.
- Dopamin, ödül mekanizmasını ve motivasyon güdüsünü düzenler. Dolayısıyla dopamin seviyesinde dengesizlik olan kişilerde dürtüselliğin ortaya çıkma olasılığı yüksektir.
- Noradrenalin, kişinin sahip olduğu tekrarlayıcı davranışlarında önemli bir etkiye sahiptir. Bu nörokimyasal maddenin dengesiz salgılanması sonucunda kişide ödül bağımlılığı, aynı davranışı sürdürme ve genel olarak davranışsal dürtüsellik durumları tetiklenebilir.
- Mutluluk hormonu olarak da bilinen seratonin, zararlardan kaçınma davranışını dürtüler.
Dürtüsellik, beyindeki kimyasalların eksikliği sonucu ortaya çıkabileceği gibi aile ve çevresel faktörler de sebep olabilir. Çocukluk döneminde limitleri net olarak tanımlanmaması duygu ve davranışları kontrol altına almama ve becerilerde eksiklik, yaşantıda dürtüsellik sorunlarına yol açar.
Zira bu durumun sonucu olarak çocuk davranışlarını ve duygularını kontrol almaya gereksinim duymayabilir ve sürekli içinden geldiği gibi davranma alışkanlığını geliştirebilir. Bu durum çeşitli çevresel faktörlerle, genetik mirasla ya da beyindeki nörokimyasalların eksikliği durumunda birleştiğinde dürtüselliğe yol açabilmektedir.
- Çocuklarda Dürtüsellik
Çocukluk döneminde dürtüsellik limitlerin net olarak belirlenememesi, duygu ve davranışları kontrol altına alınmasındaki zorluk şeklinde ortaya çıkar. Aynı zamanda bu çocuklarda dikkat eksikliği, dikkat dağınıklığı, becerilerinde gerilik gibi durumlara rastlanması da mümkündür. Bu etkenler yaşantılarında dürtüsellik sorunlarına yol açar.
Dürtüselliğe sahip olan çocuklar refleks olarak sık sık arkadaşlarının, öğretmenlerinin ya da ebeveynlerinin sözlerini kesme eğilimine sahiptirler. Buna ek olarak çocuk sürekli diğer insanlarla aynı anda konuşmaya çalışıyormuş gibi görünür. Bu durumun temel sebebi ise çocuğun dürtülerini kontrol edememesi ve bu sebeple aklına söyleyecek bir şey geldiği an beklemek yerine direkt olarak dürtüsel bir şekilde davranmasıdır.
Dürtüsel bozukluğu olan çocuklarda görülen bir diğer belirti ise sabırsızlıktır. Çocuk sürekli aklına gelen ilk dürtüyü takip etme eğilimine sahiptir ve önüne engel çıkınca kendisini huzursuz hisseder. Dolayısıyla kantin sırası beklerken, derste söz alırken ya da arkadaşlarıyla birlikte paylaşım yapacakları aktiviteleri gerçekleştirirken zorluk yaşarlar.
Dürtüselliği olan çocuklar diğer çocuklarla birlikte olduklarında, örneğin oyun oynarken sürekli kendi isteklerinin olmasını isterler. Oyunun kurallarını kendileri belirler, kuralları kendilerine göre yorumlar, zaman zaman kuralları bozar ve oyunda hâkimiyeti ele geçirmeye çalışırlar. Arkadaşıyla oyuncaklarını paylaşamama, en iyisinin hep kendisinde olmasını isteme, yenilgiye asla tahammül edememe, sıra bekleyememe, sabır gerektiren durumlarda sabredememe yine arkadaş ilişkilerini bozan önemli nedenler arasındadır. Okulda öğretmeninin uyarılarını göz ardı eder, çizdiği sınırları aşmak için çabalarlar.
- Ergenlerde Dürtüsellik
Ergenlik dönemi, gençlerin bedensel, duygusal ve sosyal olarak önemli değişimler yaşadıkları bir dönemdir. Bu değişimlerin bir sonucu olarak, ergenlerde dürtüsellik artabilir.
Ergenlerde dürtüsellik, hormonların etkisiyle artabilir ve davranışsal düzenlemelerinde zorluk yaşayabilirler. Özellikle ergenlik döneminin başlarında, ergenlerin beynindeki frontal loblar hala gelişmekte olduğundan, dürtüsellikle başa çıkmak daha da zor hale gelebilir.
Ergenlerde dürtüsellik, öğrencilerin okul ve sınavları etkileyebilir. Kontrolsüz davranışlar, okul performansını olumsuz yönde etkileyebilir ve sınavlarda başarısızlıkla sonuçlanabilir. Ayrıca, dürtüsellik, arkadaşlarıyla ve öğretmenleriyle ilişkilerinde de sorunlara yol açabilir.
- Yetişkinlerde Dürtüsellik
Yetişkinlerde dürtüsellik; sürekli olarak istenilen hareketlerin sonucunun düşünülmeden yapılması, yapılan yanlışlara dair eleştirilerin kabul edilmemesi olarak açıklanabilir. Aynı zamanda yetişkinlerde dürtüsellik kontrolsüz bir şekilde içten geldiği gibi davranışların sergilenmesi olarak da tanımlanabilir.
Yetişkinlikte dürtüsellik belirtileri farklı boyutlara ulaşabilir. Yetişkinlerde dürtüsellik belirtileri arasında öfke kontrolünün güçlüğü, tahammülsüzlük ve tutarsızlık vardır. Düşünmeden hareket etme, kendini kontrol etmede zorluk da yer almaktadır. Bunlar dışında dürtüsellik davranışlara örnek olarak aşırı yemek yeme, aşırı para harcama, alkol- madde veya kumar bağımlılığı verilebilmektedir.
Dürtüsel eylemlere başvuran kişiler ihtiyaçlarının doyurulmasının ardından ulaşacakları hazzı ertelemek istemezler. Bu hazzı erteleme konusunda güçlük çekerler. Sonucu ne olursa olsun dürtüye kulak verip hazza yönelik davranışı gerçekleştirmek isterler. Sabırsızdırlar ve ödüle ulaşmak için her türlü riski alma eğilimindedirler. Bu yolda plan yapmak için zorlanırlar. Plan yapsalar da uygulamakta güçlük çekerler. Zihinlerini kolaylıkla toplayamazlar çünkü sahip oldukları dürtüler buna engel olur. Herhangi bir işe odaklandıklarında çevredeki ses ve gürültü gibi her türlü uyarıcı kolayca etkiler. Dürtüsel kişilerin dikkatleri çabuk dağılır. Bu nedenle başladıkları işleri tamamlamak onlar için zordur.
- Dürtüsellik Tedavisi Nasıl Olur ?
Dürtüsellik tedavi edilebilen bir psikolojik rahatsızlıktır. En verimli tedavi yöntemi ise psikoterapi olarak göze çarpmaktadır. Çocuk psikiyatristi ve çocuk psikoloğu gibi profesyonellerle yakın çalışma, çocuğunuzun dürtüselliğini etkili bir şekilde yönetmesi için ihtiyaç duyduğu desteği almasını sağlamaya yardımcı olabilir. Alanında uzman kişiler tarafından yürütülen seanslarda kişilerin dürtüsellik yaşamasına neden olan sorunların tespiti gerçekleşir. Bu aşamada nedenler arasında genetik faktörler yer alabildiği gibi ailevi sorunlar ya da çevresel faktörlerde yer alabilir.
Tedavi sürecine ne kadar erken başlanırsa kişilerin bu sorundan kurtulma süresi de o kadar kısalacaktır. Çocukluk döneminde fark edilen bu sorun için ebeveynlerinde dahil olduğu seanslar gerçekleştirilir. Bu seanslarda anne ve babaların çocuklara nasıl davranması gerektiği, doğru hareketlerde çocukların ödüllendirilmesi, yanlış hareketlerde ise otoriteye uyum sağlamaya çalışması için yapılması gerekenler vurgulanır.
Çocuklarda dürtüsellik tedavisi için en çok araştırılan ve etkili tedavilerden birisi bilişsel davranışçı terapidir. BDT, çocukların dürtüselliğe katkıda bulunan yararsız düşünce kalıplarını belirlemelerine ve daha uyumlu olanlarla değiştirmelerine yardımcı olmaya odaklanır. Çocuklar daha sağlıklı düşünme kalıpları geliştirerek duygularını ve davranışlarını daha iyi düzenleyebilirler.
Kaynakça
https://www.cocukvegenc.com/durtusellik-tedavisia
https://www.erdempsikiyatri.com/dikkat-eksikligi-ve-hiperaktivite-bozuklugu-dehb-nedir
https://www.koruhastanesi.com/dehb-nedir-teshisi-ve-tedavisi-3837-5
https://www.medicalpark.com.tr/dehb-nedir/hg-3001
https://www.medicalpark.com.tr/durtusellik-nedir/hg-3382
https://mucahitozturk.com/makale/cocuklarda-durtusellik
https://psikologmerkezi.com/blog/durtusellik-nedir-durtusellik-belirtileri-ve-tedavisi
https://saripsikoloji.com/durtusellik-nedir
Comments are closed